آزمایش AFB یا اسید فست باسیل (تشخیص باکتری‌های مقاوم به اسید)

آزمایش‌های اسید فست باسیل (AFB) چیست؟

اسید فست باسیل (AFB) نوعی باکتری است که باعث بیماری سل و انواع دیگر عفونت‌های مایکوباکتریایی مانند جذام (بیماری هانسن) می‌شود. آزمایش‌های AFB معمولاً برای افرادی که علائم فعال سل دارند درخواست می‌شود. سل یک عفونت باکتریایی جدی است که توسط مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می‌شود. این بیماری عمدتاً ریه‌ها را درگیر می‌کند، اما می‌تواند بخش‌های دیگر بدن از جمله مغز، ستون فقرات و کلیه‌ها را نیز تحت تاثیر قرار دهد. باکتری‌های سل از طریق سرفه یا عطسه از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شوند.

سل می‌تواند به صورت نهفته (latent) یا فعال (active) باشد. اگر سل نهفته داشته باشید، باکتری‌های سل در بدن شما وجود دارند ولی شما احساس بیماری نمی‌کنید و نمی‌توانید بیماری را به دیگران منتقل کنید، زیرا میکروب‌ها فعال نیستند. اگر سل فعال داشته باشید، علائم بیماری را خواهید داشت و ممکن است عفونت را به دیگران انتقال دهید.

آزمایش‌های AFB به دنبال باکتری‌های AFB در خلط شما می‌گردند. خلط، مخاط غلیظی است که از ریه‌ها هنگام سرفه خارج می‌شود و با بزاق یا آب دهان متفاوت است. برای شناسایی AFB چهار نوع آزمایش وجود دارد:

• رنگ‌آمیزی AFB (AFB smear):
  در این آزمایش، نمونه خلط شما روی یک لام شیشه‌ای پخش می‌شود و زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. این آزمایش می‌تواند در ۱ تا ۲ روز نتیجه دهد. این نتایج می‌توانند نشان‌دهنده احتمال یا وجود عفونت باشند، اما نمی‌توانند به تنهایی تشخیص قطعی بدهند.

• کشت AFB (AFB culture):
  در این آزمایش، نمونه شما به آزمایشگاه فرستاده می‌شود تا باکتری‌ها رشد کنند تا به اندازه کافی برای آزمایش جمع شوند. کشت AFB می‌تواند تشخیص قطعی سل یا سایر عفونت‌های مایکوباکتریایی را بدهد، اما رشد باکتری‌ها ۶ تا ۸ هفته طول می‌کشد تا به حد قابل تشخیص برسند.

• تست مولکولی:
  در این آزمایش، نمونه شما با استفاده از تکنیک تقویت اسید نوکلئیک (NAAT) همراه با رنگ‌آمیزی و کشت AFB آزمایش می‌شود. تست NAAT مستقیماً روی نمونه خلط انجام می‌شود و می‌تواند باکتری‌های سل را شناسایی کند. اگر باکتری‌های سل وجود داشته باشند، این تست همچنین می‌تواند بررسی کند که آیا باکتری‌ها نسبت به ریفامپیسین (داروی رایج درمان سل) مقاوم هستند یا خیر. این آزمایش می‌تواند در کمتر از دو ساعت انجام شود.

• تست حساسیت (Susceptibility test):
  این آزمایش معمولاً همراه با کشت AFB درخواست می‌شود. هدف آن تعیین مؤثرترین آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت است. مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ممکن است به یک یا چند داروی مورد استفاده در درمان سل مقاوم باشد.

نام‌های دیگر آزمایش:

• AFB smear and culture
  رنگ‌آمیزی و کشت اسید فست باسیل (AFB)

• TB culture and sensitivity
  کشت سل و تست حساسیت دارویی

• Mycobacteria smear and culture
  رنگ‌آمیزی و کشت مایکوباکتری‌ها

• TB NAAT
  تست تقویت اسید نوکلئیک برای تشخیص سل (NAAT سل)

• Acid-Fast Bacillus Smear and Culture and Sensitivity
  رنگ‌آمیزی، کشت و تست حساسیت اسید فست باسیل

• Mycobacterium tuberculosis Nucleic Acid Amplification Test
  تست تقویت اسید نوکلئیک مایکوباکتریوم توبرکلوزیس

این آزمایش‌ها برای چه مواردی استفاده می‌شوند؟

آزمایش‌های AFB بیشتر برای تشخیص عفونت فعال سل (TB) استفاده می‌شوند. همچنین ممکن است برای کمک به تشخیص سایر انواع عفونت‌های AFB نیز به کار روند. این موارد شامل:

• جذام (Leprosy): یک بیماری نادر که قبلاً بسیار ترسناک بود، اما اکنون به راحتی درمان می‌شود و اعصاب، چشم‌ها و پوست را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پوست اغلب قرمز و پوسته‌پوسته می‌شود و حس خود را از دست می‌دهد.

• عفونتی مشابه سل، مانند Mycobacterium avium: که عمدتاً افراد مبتلا به HIV و کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند را درگیر می‌کند.

آزمایش‌های AFB همچنین ممکن است برای افرادی که قبلاً به سل مبتلا شده‌اند استفاده شود. این آزمایش‌ها می‌توانند نشان دهند که آیا درمان موثر است یا خیر و اینکه آیا عفونت هنوز قابلیت انتقال به دیگران را دارد یا نه.

چرا نیاز به آزمایش AFB دارم؟

شما ممکن است به آزمایش AFB نیاز داشته باشید اگر علائم سل فعال (TB) داشته باشید. علائم بستگی به جایی از بدن دارد که باکتری سل در آن رشد می‌کند.

علائم سل ریوی (در ریه‌ها) ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• سرفه‌ای که سه هفته یا بیشتر طول بکشد

• خلط یا خون در هنگام سرفه

• درد قفسه سینه

سایر علائم سل می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• لرز و تب

• خستگی شدید

• تعریق شبانه (عرق زیاد هنگام خواب)

• کاهش وزن بدون دلیل

• درد کمر و فلج (در سل ستون فقرات)

• خون در ادرار

• سردرد و کما (در مننژیت سل)

• درد مفاصل

• درد شکم

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به سل هستند؟

• افرادی که به تازگی با باکتری سل آلوده شده‌اند

• افرادی که بیماری‌هایی دارند که سیستم ایمنی‌شان را ضعیف می‌کند

گروه‌های با سیستم ایمنی ضعیف‌تر شامل:

• نوزادان و کودکان کوچک

• افراد مبتلا به HIV

• مصرف‌کنندگان مواد مخدر

• افراد مبتلا به سیلیکوزیس (بیماری ریوی ناشی از تنفس گرد و غبار سیلیس)

• بیماران دیابتی

• بیماران دارای بیماری شدید کلیه

• افراد با وزن پایین بدن

• دریافت‌کنندگان پیوند عضو

• بیماران مبتلا به سرطان‌های سر و گردن

همچنین افرادی که درمان‌های خاصی دریافت می‌کنند ممکن است سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشند، مثل:

• درمان با کورتیکواستروئیدها

• درمان‌های تخصصی برای بیماری‌های روماتیسمی یا کرون

شما همچنین ممکن است به آزمایش نیاز داشته باشید اگر:

• در تماس نزدیک با فردی که سل دارد بوده‌اید

• مبتلا به HIV یا بیماری‌ای که سیستم ایمنی را ضعیف می‌کند باشید

• در محیط‌هایی زندگی یا کار می‌کنید که نرخ ابتلا به سل بالا است، مثل پناهگاه بی‌خانمان‌ها، خانه سالمندان یا زندان

اگر هم‌اکنون در حال درمان سل هستید:

ممکن است نیاز به آزمایش داشته باشید تا مشخص شود درمان شما مؤثر است یا خیر و آیا هنوز می‌توانید بیماری را به دیگران منتقل کنید یا نه.

در آزمایش AFB چه اتفاقی می‌افتد؟

برای همه آزمایش‌های AFB، پزشک یا مراقب سلامت شما نیاز به نمونه خلط دارد. معمولاً آزمایش‌های AFB smear و AFB culture همزمان انجام می‌شوند.

نحوه گرفتن نمونه خلط:

• از شما خواسته می‌شود که نفس عمیق بکشید، سپس سرفه کنید و خلط را درون یک ظرف استریل (تمیز و بدون میکروب) بیندازید.

• اگر نتوانید خلط کافی خارج کنید، ممکن است پزشک از شما بخواهد که بخور نمک استریل (مه نمکی) تنفس کنید تا سرفه عمیق‌تر و راحت‌تر شود.

• اگر باز هم نتوانید خلط کافی بدهید، ممکن است پزشک یک روش به نام برونکوسکوپی انجام دهد:

  • در این روش، ابتدا دارویی داده می‌شود تا درد نداشته باشید.

  • سپس یک لوله نازک و نورانی از طریق دهان یا بینی وارد راه‌های هوایی می‌شود.

  • نمونه با مکش یا با استفاده از یک برس کوچک گرفته می‌شود.

  •  

آیا نیاز به آماده‌سازی خاصی قبل از آزمایش است؟

خیر، برای آزمایش AFB آماده‌سازی خاصی لازم نیست.

آیا انجام آزمایش خطر دارد؟

• نمونه‌گیری از طریق سرفه کردن هیچ خطری ندارد.

• اگر برونکوسکوپی انجام شود، ممکن است گلو کمی دردناک شود.

• همچنین خطر بسیار کمی برای عفونت یا خونریزی در محل نمونه‌گیری وجود دارد.

معنی نتایج آزمایش AFB چیست؟

• اگر نتیجه آزمایش رنگ‌آمیزی (AFB smear) یا کشت (culture) منفی بود:
  احتمالاً شما سل فعال ندارید. اما ممکن است تعداد باکتری‌ها در نمونه به اندازه کافی نبوده که پزشک بتواند تشخیص دهد.

• اگر نتیجه رنگ‌آمیزی AFB مثبت بود:
  یعنی احتمالاً شما به سل یا عفونت دیگری مبتلا هستید، اما برای تشخیص قطعی به کشت نیاز است. نتایج کشت چند هفته طول می‌کشد، بنابراین پزشک ممکن است در همین مدت درمان را شروع کند.

• اگر نتیجه کشت AFB مثبت بود:
  یعنی شما به سل فعال یا نوع دیگری از عفونت‌های AFB مبتلا هستید. کشت می‌تواند مشخص کند که نوع عفونت چیست.

• اگر نتیجه تست مولکولی (NAAT) مثبت بود:
  احتمالاً شما به سل مبتلا هستید.

پس از تشخیص:

ممکن است پزشک درخواست تست حساسیت دارویی کند تا بفهمد کدام آنتی‌بیوتیک بهترین درمان را برای شما فراهم می‌کند.

تصمیم‌گیری پزشک برای درمان:

اگر علائم و نشانه‌های سل فعال دارید، پزشک همزمان با نتایج رنگ‌آمیزی و تست مولکولی، تصمیم می‌گیرد که آیا درمان را شروع کند یا خیر، در حالی که منتظر نتایج کشت است.

اگر سوالی درباره نتایج دارید:

حتما با پزشک خود صحبت کنید.

نکات مهم درباره آزمایش AFB و درمان سل:

• اگر درمان نشود، سل می‌تواند کشنده باشد.

• اکثر موارد سل قابل درمان است اگر آنتی‌بیوتیک‌ها را دقیق و کامل طبق دستور پزشک مصرف کنید.

• درمان سل طولانی‌تر از سایر عفونت‌های باکتریایی است.

• بعد از چند هفته مصرف آنتی‌بیوتیک، شما دیگر مسری نیستید ولی هنوز سل دارید.

• معمولاً درمان سل ۶ تا ۱۲ ماه طول می‌کشد. مدت زمان درمان به وضعیت سلامت کلی، سن و عوامل دیگر بستگی دارد.

• بسیار مهم است که داروها را تا پایان دوره درمان مصرف کنید، حتی اگر حالتان بهتر شد، زیرا قطع زودهنگام درمان ممکن است باعث بازگشت بیماری شود.

⚠️ این اطلاعات نباید جایگزین مراقبت یا مشاوره پزشکی حرفه‌ای باشد.

منبع:

Bayot ML, Mirz TM, Sharma S. Acid-fast bacteria; [updated 2023 Aug 7; cited 2023 July 31]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; About Active Tuberculosis; [reviewed 2020 Dec 11; cited 2023 Jul 17]; [about 2 screens]. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; About Hansen's Disease (Leprosy); [reviewed 2017 Feb 10; cited 2023 Jul 17]; [about 1 screen]. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; About Inactive Tuberculosis; [reviewed 2020 Dec 11; cited 2023 Jul 17]; [about 2 screens]. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; About Tuberculosis; [reviewed 2016 Mar 20; cited 2023 Jul 17]; [about 3 screens]. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; Treatment for Drug-Susceptible Tuberculosis Disease; [reviewed 2025 April 17; cited 2025 April 23]; [about 6 screens]. Available from:

🔗

Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; Tuberculosis Risk Factors; [reviewed 2016 Mar 18; cited 2023 Jul 17]; [about 2 screens]. Available from:

🔗

Jilani TN; Avula A; Gondal AZ; Siddiqui AH. Active tuberculosis; [updated 2023 Jan 26; cited 2023 July 31]; StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from:

🔗

Kaiser Permanente [Internet]. Kaiser Foundation Health Plan of Washington; c2023. Rapid Sputum Tests for Tuberculosis: Topic Overview; [updated 2022 Sep 8; cited 2023 Jul 17]; [about 5 screens]. Available from:

🔗

Kaiser Permanente [Internet]. Kaiser Foundation Health Plan of Washington; c2023. Sputum Culture: Test Overview; [updated 2022 Sep 8; cited 2023 Jul 17]; [about 5 screens]. Available from:

🔗

Mayo Clinic [Internet]. Mayo Foundation for Medical Education and Research; c1998-2023. Tuberculosis: Symptoms and causes; 2023 Mar 22[cited 2023 Jul 17]; [about 15 screens]. Available from:

🔗

Testing.com [Internet]. Seattle (WA): OneCare Media; c2023. Acid-fast bacillus (AFB) testing; [modified 2021 Nov 9; cited 2023 July 31]; [about 10 screens]. Available from:

🔗

راهنمای کامل انجام آزمایش Acid-Fast Bacillus (AFB) در آزمایشگاه

. آماده‌سازی نمونه (Sputum Collection)

• نوع نمونه: خلط (sputum) از بیمار.

• دستورالعمل جمع‌آوری نمونه:

  • از بیمار بخواهید صبح زود بعد از بیدار شدن، نفس عمیق بکشد و سرفه کند تا خلط از ریه‌ها بیرون بیاید (نه بزاق یا آب دهان).

  • نمونه باید حداقل 2-5 میلی‌لیتر باشد.

  • نمونه را در ظرف استریل و کاملاً دربسته جمع‌آوری کنید.

  • اگر بیمار نمی‌تواند خلط تولید کند، از پزشک بخواهید از تکنیک‌های کمکی مثل بخور نمک یا برونکوسکوپی استفاده شود.

• شرایط نگهداری و ارسال:

  • نمونه باید سریع به آزمایشگاه برسد. اگر بلافاصله ارسال نمی‌شود، در یخچال (4 درجه سانتی‌گراد) نگهداری شود.

  • نمونه را در کمتر از 24 ساعت تست کنید.

۲. انجام آزمایش AFB smear (رنگ‌آمیزی مستقیم)

مواد و وسایل مورد نیاز:

• لام شیشه‌ای تمیز و بدون چربی

• میکروسکوپ نوری با قابلیت بزرگنمایی 1000 برابر (با ایممرسیون روغنی)

• رنگ‌های Ziehl-Neelsen یا Kinyoun (رنگ‌آمیزی اسیدفست)

• محلول اسید-الکل (3% اسید کلریدریک در الکل 95%)

• ماده تثبیت‌کننده (مثل حرارت دادن لام پس از مالش نمونه)

روش کار:

1. با استفاده از پیپت یا لوپ استریل، یک قطره از نمونه خلط را روی لام بگذارید و به شکل نازک و یکنواخت پخش کنید (smear).

2. اجازه دهید نمونه خشک شود در دمای اتاق.

3. لام را به آرامی حرارت دهید (ثابت‌سازی) بدون اینکه نمونه بسوزد.

4. روی لام رنگ Ziehl-Neelsen را بریزید و 5 دقیقه بگذارید بماند.

5. با آب شستشو دهید.

6. محلول اسید-الکل را به مدت 2 دقیقه روی لام بریزید تا رنگ اضافی شسته شود.

7. با آب بشویید.

8. رنگ متضاد (مثل متیلن بلو) را به مدت 30 ثانیه روی لام بگذارید و سپس بشویید و خشک کنید.

9. زیر میکروسکوپ (با بزرگنمایی 1000x و روغن ایممرسیون) بررسی کنید.

10. سلول‌های اسیدفست به رنگ قرمز روشن دیده می‌شوند، در حالی که سایر سلول‌ها آبی هستند.

نکات کلیدی:

• چندین میدان دید (حداقل 100) را بررسی کنید.

• گزارش باید شامل مثبت یا منفی بودن و تعداد تقریبی باکتری‌ها باشد (مثل 1+, 2+, 3+).

• نمونه‌های با رنگ‌آمیزی منفی نیاز به کشت دارند.

۳. انجام آزمایش AFB culture (کشت)

هدف:

تشخیص قطعی و تعیین نوع مایکوباکتری.

مواد و روش:

• رسانه کشت:

  • Lowenstein-Jensen (LJ) solid medium

  • یا سیستم‌های مایع مانند MGIT (Mycobacteria Growth Indicator Tube) که رشد سریع‌تر را ممکن می‌کنند.

• نمونه‌گیری و آماده‌سازی:

  • نمونه خلط را در محیط بیولوژیکی بی‌خطر آماده کنید (بیوسافتتی کابین).

  • نمونه را با محلول‌های خاصی مانند NaOH و N-acetyl-L-cysteine (NALC) پردازش کنید تا مخاط و میکروب‌های غیر مرتبط حذف شوند.

  • پس از خنثی‌سازی، نمونه را روی محیط کشت بکارید.

• شرایط کشت:

  • دمای 37 درجه سانتی‌گراد

  • مدت زمان 4 تا 8 هفته برای رشد قابل مشاهده.

• خواندن نتایج:

  • بررسی رشد کلنی‌ها با شکل و رنگ خاص مایکوباکتری.

  • انجام تست‌های بیوشیمیایی یا مولکولی برای شناسایی گونه.

۴. انجام تست مولکولی NAAT (اختیاری ولی توصیه شده)

• هدف: شناسایی سریع DNA یا RNA مایکوباکتریوم توبرکلوزیس و مقاومت دارویی (ریفامپیسین).

• روش: استفاده از کیت‌های تجاری استاندارد مانند GeneXpert MTB/RIF یا دیگر PCR-based kits.

• نمونه: خلط تازه.

• مدت زمان: کمتر از 2 ساعت.

• مزایا:

  • سرعت بالا

  • دقت بالا

  • امکان تشخیص مقاومت دارویی

۵. تست حساسیت دارویی (Drug Susceptibility Testing)

• پس از کشت مثبت، برای تعیین آنتی‌بیوتیک مؤثر انجام می‌شود.

• روش‌ها شامل روش‌های کشت و روش‌های مولکولی هستند.

۶. نکات ایمنی

• تمام مراحل باید در بیوسافتتی کابین کلاس II انجام شود.

• رعایت کامل پروتکل‌های ایمنی و ضدعفونی کردن ابزار و محیط.

• پرسنل آزمایشگاه باید از لباس محافظ، دستکش، ماسک N95 یا مشابه استفاده کنند.

۷. ثبت و گزارش نتایج

• گزارش باید دقیق، شفاف و شامل موارد زیر باشد:

  • نوع آزمایش

  • وضعیت نمونه

  • نتایج رنگ‌آمیزی (مثبت/منفی و میزان)

  • نتایج کشت (مثبت/منفی و نوع مایکوباکتری)

  • نتایج تست مولکولی (اگر انجام شده)

  • هرگونه تفسیر یا توصیه برای پزشک

⚠️ این مراحل تنها به عنوان راهنمایی برای انجام آزمایش است و نباید جایگزین دستور العمل های دقیق و رفرنس های علمی شود.

منابع:

Clinical and Laboratory Standards Institute (CLSI). "Susceptibility Testing of Mycobacteria, Nocardiae, and Other Aerobic Actinomycetes; Approved Standard." CLSI document M24, 3rd Edition. 2018.

World Health Organization (WHO). "Laboratory services in tuberculosis control." WHO/HTM/TB/2001.282.

Centers for Disease Control and Prevention (CDC). "Acid-Fast Bacillus (AFB) Smear and Culture." CDC Laboratory Guidelines.

Kent, P.T., & Kubica, G.P. "Public Health Mycobacteriology: A Guide for the Level III Laboratory." U.S. Department of Health and Human Services, CDC, 1985.

Manual of Clinical Microbiology, 12th Edition, ASM Press, 2019.